Stel je voor: je bent herder op het bergachtige eiland La Gomera en wilt graag iets zeggen tegen een collega-herder aan de andere kant van een diepe kloof. Bijvoorbeeld: ‘Ik ben een schaap kwijt, heb jij het gezien?’ Hoe doe je dat, zonder mobiele telefoon of andere technische hulpmiddelen? 

Gefloten talen

Eilandbewoner Juan Cabello verdient deels zijn brood met Silbo Gomero. Hij fluit dagelijks enkele zinnen of grappen in een restaurant op het eiland waar veel dagtoeristen van Tenerife komen om te lunchen.

Hij leerde, zoals zoveel mensen op La Gomera, Silbo Gomero van zijn vader en grootvader en gebruikt het bijvoorbeeld om zijn vrouw te roepen, zijn komst bij iemand van tevoren aan te kondigen of een vriend te vinden die hij in een menigte is kwijtgeraakt.

Met de ringvinger onder de tong en de andere hand als een soort megafoon naast de mond produceert hij felle fluittonen. Het schijnt niet gemakkelijk te zijn om aan te leren en praktisch onmogelijk voor wie geen Castliliaans beheerst.

Andere fluittalen 

Silbo Gomero is niet de enige fluittaal die er bestaat. Zo fluit de Turkse bevolking van Kusköy, een plaatsje vlakbij de Zwarte Zee in de Görele-vallei, een op het Turks gebaseerde taal.

In Aas, een klein dorpje midden in de Franse Pyreneeën, stierf de fluittaal, gebaseerd op een lokaal dialect in de jaren vijftig nog net niet uit. Bewoners van het geïsoleerde plaatsje Antias op het Griekse eiland Evia, communiceren eveneens in bepaalde situaties fluitend.

De bevolking diep in het Atlasgebergte in Marokko zou hun fluittaal ruim 2.500 jaar geleden naar La Gomera hebben gebracht.

Wetenschappelijk 

Van alle fluittalen wereldwijd is Silbo Gomero de eerste die wetenschappelijk werd bestudeerd.

Volgens Moises Plasencia, directeur afdeling historisch erfgoed van de Canarische overheid, zijn geen van de bekende fluittalen zo ver ontwikkeld als Silbo Gomero.

Alle fluittalen hebben, voor zover bekend, wel gemeen dat ze ontstonden in geïsoleerde, moeilijk bereikbare en veelal bergachtige gebieden. Al fluitend kan gemakkelijk een afstand van drie kilometer overbrugd worden, iets dat met gesproken taal onmogelijk lukt.

Praktische taal

De taal is wel praktisch van aard. Gebaseerd op de beschikbare klinkers en medeklinkers bevat Silbo Gomero ongeveer vierduizend woorden. De woorden zijn vooral geschikt om praktische zinnen mee te vormen zoals: ‘kom snel!’, ‘open het hek’, ‘help’ of ‘hoe laat ben je terug?’

Hoe werkt Silbo Gomero

Volgens taalwetenschappers zijn fluittalen altijd gebaseerd op de gesproken talen van het betreffende gebied. Zo is El Silbo Gomero - ‘silbo’ komt van het werkwoord ‘silbar’, het Spaanse woord voor fluiten - gebaseerd op het Castiliaans.

Er bestaan twee soorten fluittalen en de verschillen tussen die twee zijn gebaseerd op de verschillen in de taal die de basis ervoor vormt.

Sommige talen maken in de gesproken vorm gebruik van de toonhoogte om een verschil in betekenis te maken. De tweede categorie fluittaal is gebaseerd op talen die geen toonverschil kennen, zoals het Spaans en het Nederlands.

Ondanks dat Silbo Gomero is gebaseerd op het Spaans, is de gefloten taal veel beperkter en kent slechts twee klinkers en vier medeklinkers. Volgens psycholoog Manuel Carreiras zou dit gemakkelijk tot misverstanden kunnen leiden, ware het niet dat een gedeelde culturele context de interpretatie van de semantische inhoud vereenvoudigt.

Zo zal een herder echt wel weten dat met een gefloten woord dat klinkt als ‘schip’ toch ‘schaap’ wordt bedoeld. In de praktijk op La Gomera betekent die vereenvoudiging van het Spaans in gefloten vorm geen enkel probleem.

‘Silbadores’ zetten de klinkers en medeklinkers van de Spaanse woorden om in fluittonen die variëren in toonhoogte (letters worden hoog of laag gefloten) en in karakter: continu of onderbroken en een stijgende of dalende melodie.

Al luisterend naar een silbador die wordt ondertiteld, kan een leek nog vrij goed begrijpen wat voor een boodschap er wordt gefloten.

Taalgebieden in hersenen 

Een onderzoek uitgevoerd door psychologen en radiologen van de Universiteit La Laguna op Tenerife wees uit dat Silbadores hun fluittaal verwerken en behandelen als een echte taal.

Met behulp van luistertests in MRI-scanners bleek dat bij de fluiters dezelfde taalgebieden in de hersenen werden geactiveerd als wanneer ze luisterden naar gewone, gesproken woorden.

Dezelfde gebieden, een gebied in de linker slaapkwab en een gebied onderin de frontaalkwab, zijn ook actief bij doven die kijken naar gebarentaal en vormen dus echte taalcentra in de hersenen. Bij niet-fluiters die luisterden naar gefloten zinnen, werden deze taalcentra niet geactiveerd.

Belangrijk erfgoed

Er is maar weinig bekend van de oorspronkelijke taal of talen van de Canarische Eilanden. Wel wordt aangenomen dat het fonetische systeem simpel genoeg moet zijn geweest om een efficiënte fluittaal op te baseren.

De vroege bewoners van La Gomera en de andere eilanden van de Canarische archipel, de ‘Guanches’ (afstammelingen van Berbers) zouden Silbo Gomero hebben uitgevonden.

Toen omstreeks de vijftiende eeuw de Spanjaarden de Canarische Eilanden begonnen te koloniseren, veranderde de taal. De Spanjaarden van toen namen de fluittaal over en voegden er steeds meer van hun eigen vocabulair aan toe zodat ook zij al fluitend kloven en bergen konden overbruggen.

De laatste decennia daalde het aantal Silbadores sterk, onderhevig aan een verminderde belangstelling van de jongere bevolking zich de taal eigen te maken of aan uitvindingen als de (mobiele) telefonie.

In 1998 waren er naar schatting nog slechts dertig vloeiende fluiters over. Veel bewoners van La Gomera kunnen wel enkele woorden of zinnen fluiten, maar zijn niet in staat er echt mee te communiceren of een gefloten verhaal volledig te begrijpen.

Verplicht vak 

De lokale overheid vond de nakende verdwijning van dit bijzondere erfgoed nogal zorgelijk en besloot maatregelen te nemen.

Sinds 1999 is Silbo Gomero een verplicht vak op de lagere en middelbare scholen van La Gomera. Zo’n drieduizend scholieren bestuderen een half uur per week de unieke taal.

UNESCO en Silbo Gomero

De fanatieke lobby van Moises Plasencia bij de UNESCO om Silbo Gomero officieel tot cultureel erfgoed te laten verklaren, wierp op 30 september 2009 zijn vruchten af. Sindsdien staat de fluittaal officieel op de lijst van Inmaterieel Cultureel Erfgoed van deze internationale organisatie.

Volgens Plasencia bevestigt deze benoeming de unieke historische, taalkundige, antropologische en culturele aspecten van Silbo Gomero en maakt de fluittaal hiermee een veel grotere kans om behouden te blijven voor het nageslacht.

Meer informatie

www.gomera.info, www.gomera-island.com of www.turismodecanarias.com. 

De video betreft een documentaire over 'El Silbo Gomero', gemaakt door Juan Ramón Hernandez en David Baute in opdracht van de regionale overheid van de Canarische Eilanden.