In 2014 is het 400 jaar geleden dat El Greco stierf en musea en andere instanties die werk van hem in bezit hebben, maken dankbaar gebruik van dit jubileum om dit weer onder de aandacht te brengen.
ADVERTENTIE
Vooral Toledo pakt groots uit. Hier wordt van 14 maart tot 14 juni de grootste expositie ooit over de Griek voorbereid. Vanuit 29 steden wereldwijd komt werk van El Greco naar de voormalige Spaanse hoofdstad op circa 90 kilometer ten zuiden van Madrid.
Verspreid over het Santa Cruz museum, de sacristie van de kathedraal, de kapel van de San Jose kerk, het klooster van Santo Domingo, de oude kerk van Santo Tomé en het Tavera ziekenhuis is werk uit zijn gehele carrière te bewonderen.
Vanzelfsprekend ligt de nadruk daarbij op de religieuze werken en portretten waar hij beroemd mee werd en die hem de erkenning gaven waar hij zo naar zocht. De gemeente grijpt het jubileum aan om van alles rond de meester te organiseren, tot gastronomische routes aan toe.
Waanzinnig of geniaal
‘Ik schilder omdat de geesten als een gek fluisteren in mijn hoofd’, zei de Griek over wie erg weinig bekend is behalve dat hij oprecht gelovig was en ook vreselijk eigenzinnig.
Op het Griekse Kreta, het eiland waar hij werd geboren en opgevoed volgens Byzantijnse traditie, volgde hij een opleiding in de kust van iconen om vervolgens verder geschoold te worden in Rome, waar hij sterk werd beïnvloed door Titiaan en Tintoretto.
Hij veroorzaakte een schandaal door op te merken dat hij ‘Het laatste oordeel’ van Michelangelo op een betere en meer christelijke manier had kunnen schilderen dan de meester zelf. In die tijd was Michelangelo de trendsetter die voor het eerst brak met de in die tijd heersende traditie van de renaissance.
Omdat de carrière van Domenikos in Italië niet echt van de grond kwam, emigreerde hij in 1577 naar Spanje en kwam terecht in Toledo, de toenmalige hoofdstad van het kerkelijke Spanje. Het land werd geregeerd door koning Filips de Tweede en was in de ban van de Inquisitie.
De kunstenaar, die al snel de bijnaam ‘de Griek’ (El Greco) kreeg, probeerde opdrachten binnen te slepen van het hof van de Spaanse koning. Maar Filips II hield niet van zijn werk en dus zag El Greco zich genoodzaakt andere dingen te doen.
Hij legde zijn focus op religieuze werken en schilderde altaarstukken voor kerken in en rond Toledo en portretteerde vele geestelijken. Dankzij zijn religieus fanatisme werd hij hier wel goed in.
Opmerkingen als ‘ik ben geschapen door de almachtige God om het universum te vullen met mijn meesterwerken’ en ‘de taal van de kunst is hemels van oorsprong en kan uitsluitend worden begrepen door hen die verkozen worden’, waren tekenend voor de eigenwijze Griek die door critici ook wel als ‘waanzinnig’ werd bestempeld. Hij beeldhouwde ook en ontwierp mausolea.
Tot het einde van zijn dagen bleef hij zijn werk signeren met zijn echte naam in Griekse letters. In Spanje bereikte hij zijn doel; hij werd beroemd en wist als een van de eerste schilders van zijn kunst een commercieel succes te maken.
Stijl
El Greco’s werk had iets dubbels in die zin dat hij als tijdgenoot beschouwd wilde worden maar tegelijkertijd weigerde om tijdgenoot te zijn. Hij werd vooral invloedrijk dankzij zijn verwelkoming van het nieuwe en zijn afwijzing van de opvattingen over wat kunst zou moeten zijn. Zo eigenwijs was geen enkele andere kunstenaar in zijn tijd.
Hij koos voor het maniërisme, waar zijn Italiaanse opleider Tintoretto meester in was, terwijl dat door Rome werd afgewezen. Maniëristen weken af van het streven naar realisme in de schilderkunst, die begon in het renaissance en pas stopte aan het begin van de twintigste eeuw.
De vorm wordt in deze stijl niet meer gedragen door de inhoud. El Greco werkte wel volgens het maniërisme, maar toonde veel meer expressiviteit en gedrevenheid in zijn werk dan gewoon was voor die stroming. Door zijn afwijkende interpretatie werd El Greco’s werk ‘modern avant la lettre’ genoemd en bestempelde men hem soms ook als een ‘slechte maniërist’.
Zijn werk wordt getypeerd door een verhalende stijl met eigenaardige ruimteopvattingen waarin langgerekte figuren met vervormde anatomische verhoudingen de hoofdrol spelen tegen een achtergrond met vreemde perspectieven.
De Griek maakte gebruik van wonderlijke lichtval en donkere achtergronden waar vooral het rood een belangrijke rol speelde in de gewaden van de afgebeelde, veelal religieuze figuren of Spaanse edellieden. Zij werden afgebeeld met met sterke en vaak sombere gelaatstrekken tegen een typerende zwarte achtergrond. Doordat zijn personages echte emoties uitstraalden, contrasteerde het werk van El Greco sterk met dat van tijdgenoten.
Ook gebruikte hij ongewone kleurencombinaties met sterke contrasten. Door experts wordt hij gezien als een meester. Hij doorstond de zoektocht naar een eigen stijl en volbracht die ook. Met een immense verbeeldingskracht wist hij voor zijn tijd bijzonder moderne werken te produceren. Werken die een product vormden van zijn middeleeuwse geest gecombineerd met moderne Italiaanse esthetiek enb altijd in dialoog met de in die tijd heersende Spaanse mystiek en religiositeit.
Na zijn dood in 1614 raakt zijn werk door een veranderende smaak bij het publiek uit de mode en verdwijnt in de vergetelheid. Hier blijft het tot het aan het einde van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw wordt herontdekt dankzij drie sleutelfiguren uit de Spaanse culturele elite van die tijd: Manuel Barolomé Cossío, fotograaf Mariano Moreno en Markies de Vega Inclán.
Laatstgenoemde richtte het Museo del Greco in Toledo op. Het is grotendeels te danken aan het Spaanse nationalisme en de opkomst van de moderne schilderkunst in het begin van de twintigste eeuw dat El Greco weer in de smaak viel.
De Spaanse koning Alfonso III steunde het initiatief van Inclán om het museum in Toledo te openen. Spanje was op zoek naar nationale symbolen en de grondlegger van de Spaanse school El Greco, was daar samen met Diego Velazquez en Francisco Goya een van, ook al was hij van oorsprong een Griek. Omdat het katholieke geloof in die tijd erg dominant was waren de religieuze werken van El Greco in die zin als een geschenk uit de hemel.
De jonge Pablo Picasso raakte erg door hem geïnspireerd en ook voor Jackson Pollock en Kandinsky vormde El Greco een bron van inspiratie vanwege zijn afwijkende kleurgebruik, zijn opmerkelijke composities en zijn losse manier van schilderen.
Belangrijke werken
Veel van El Greco’s werk is normaal gesproken te zien in het Prado Museum in Madrid en in Toledo. Maar ook in het buitenland hangt werk van El Greco, onder andere in Metropolitan Museum of Art in New York City, National Gallery of Art in Washington D.C., National Gallery in Londen en het Louvre in Parijs.
In het Amsterdamse Rijskmuseum hangt ‘Christus aan het kruis’ (1615). Een van zijn belangrijkste werken die het hoogepunt van zijn carrière vormen, zijn ook de laatste schilderijen die hij maakte; ‘De Apostelen`’. Christus en zijn twaalf apostelen staan allemaal individueel op een doek afgebeeld en vormen stuk voor stuk kleurrijke portretten van figuren in felgekleurde draperingen met bleke huiden tegen een donkere achtergrond.
‘Gezicht op Toledo’ (1604-1614) toont een stad in een voor de huidige Spaanse begrippen erg groen landschap in de ondergaande zon tegen een dreigende hemel met zwarte wolken, waartegen de gebouwen grijs oplichten. Door een vreemd perspectief mist het gevoel van ruimte, maar spreekt er drama en activiteit uit het werk terwijl er geen mens op te zien is.
El Greco zelf is te zien op een portret dat al eeuwen doorgaat voor ‘vermoedelijk zelfportret’. Een langwerpig gelaat toont een wat gelaten, mistroostig kijkende oudere man. Het werk wordt gedomineerd door bruinige tinten.
Ook de Laocoöngroep (1610-1614) van El Greco behoort tot een van zijn topstukken. Het hangt in Washington D.C. en stelt de Trojaanse priester Laocoön met zijn twee zoons, Thymbraeus en Antiphantes, voor. Laocoön wilde de Trojanen waarschuwen om het paard van Troje niet binnen te halen. Volgens de overlevering werden de priester en zijn zoons vervolgens gewurgd door slangen van Poseidon.
